Predikanten in de oorlog

In 2015 verscheen een vergelijkende studie van J. Bank, God in de oorlog. De wijze waarop het dagblad Trouw daarover schreef, riep veel emoties wakker. Er kwamen foute koppen in de krant, die een heel verkeerde indruk wekten over de rol van de gereformeerden in de oorlog. Onderstaande recensie van een boek waarover Trouw zweeg, werd wel ingezonden maar niet geplaatst. Hij werd daarom toegezonden aan het Documentatieblad voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1800, die deze recensie opnam in het nummer van december 2015.

¶ Jan Ridderbos (m.m.v. G.C. Hovingh), Predikanten in de frontlinie. De gevolgen van deelname aan het (kerkelijk) verzet in Nederland tijdens WO II, Barneveld: De Vuurbaak, 2015 = ad chartasreeks nr 26. isbn 978 90 5560 504 0, €22,50

In 2011 bezorgden de historici dr. G. Harinck en dr. G.J. van Klinken een bundel artikelen onder de titel Van kansel naar barak. Gevangen Nederlandse predikanten en de cultuur van herinnering (Zoetermeer 2011). Daarin werd aandacht gevraagd voor Nederlandse predikanten die tijdens de bezetting in een concentratiekamp terechtkwamen. Het congres dat naar aanleiding van deze bundel werd georganiseerd, stimuleerde dr. J. Ridderbos om een bundel samen te stellen met een overzicht van alle Nederlandse predikanten die op de een of andere manier in Duitse gevangenschap terechtkwamen. Een tweede verschil met de bundel van Harinck en Van Klinken is dat niet alleen gekeken wordt naar predikanten in concentratiekampen, maar naar alle vormen van gevangenschap. Daarbij besteedt Ridderbos aandacht aan de predikanten die in Japanse gevangenschap zijn terechtgekomen. Een lijst van predikanten van wie bekend is dat ze hulp aan Joodse onderduikers hebben verleend is hieraan toegevoegd. Deze werd verzorgd door drs. C. Hoving, evenals Ridderbos emeritus-predikant.

Ridderbos heeft zijn gegevens chronologisch geordend en daarbij onderscheid gemaakt tussen de verschillende fasen die de repressie heeft gekend. Van de ‘fluwelen handschoen’ tot en met de fase van terreur. Ook wordt, waar mogelijk, onderscheid gemaakt tussen de kampen en de gevangenissen, zowel binnen als buiten Nederland. Allerlei dagboekfragmenten en delen van gedachtenisartikelen verlevendigen de tekst. Het geheel biedt een handig naslagwerk, onmisbaar voor wie iets over de kerken en het verzet wil weten.

Hoe actueel deze bundel van Ridderbos en Hovingh is, blijkt wel uit de emoties in mei 2015. De berichtgeving van journalist Gerrit-Jan Kleinjan in Trouw rond het boek van J. Bank over de kerken en de Tweede Wereldoorlog heeft veel losgemaakt. Wie echter beweert dat de herders hun kudde in de steek hebben gelaten, zou eens naar dit boek van Ridderbos moeten kijken. De cijfers, verzameld in de Bijlagen, spreken andere taal. Ridderbos becijfert dat er 216 predikanten gevangen werden genomen. Van hen behoorden er 90 tot de Gereformeerde Kerken (10 % van het predikanten-corps), 111 tot de Nederlandse Hervormde Kerk (7 % van het predikanten-corps). Niet meegeteld werden predikanten die slechts enkele dagen gevangen zaten, en wanneer een predikant meer dan eens gevangen heeft gezeten, werd hij slechts eenmaal meegeteld. Aan de gegijzelde predikanten is een aparte bijlage gewijd. Ridderbos telde er 90, onder wie 12 veldpredikers die zich vrijwillig in een kamp lieten opnemen om gevangengenomen soldaten en officieren bij te staan. Ook aan de gevangen genomen predikanten buiten Europa (m.n. Azië) is een aparte bijlage gewijd.

Dit alles rechtvaardigt de titel: Predikanten in de frontlinie. Van geen enkele beroepsgroep werden zoveel vertegenwoordigers gevangen gezet als van de predikanten. In zijn analyse gaat Ridderbos in op omvang van het predikantenverzet en op de herkomst en leeftijd van de betrokken predikanten. Hulp aan joodse onderduikers is een categorie apart, waarbij overigens bedacht dient te worden dat het aantal gedeporteerden vele malen groter was dan het aantal dat een onderduikadres kon vinden. Niemand kan over de bezetting van Nederland schrijven zonder zich te moeten schamen voor wat hier gebeurd is. Ook al besef je, met Ridderbos, dat niet iedereen voor verzetsheld in de wieg is gelegd.

¶ Maarten J. Aalders

Verschenen in: DNK 38 (2015) no 83, 86-87

"Ik bedacht dat God, als Hij al bestaat, een vreemd sujet moet zijn als hij ervoor kiest om bomen eeuwenlang in alle rust te laten leven en het mensenleven kort en zwaar maakt." Uit: Philippe Claudel, Het verslag van Brodeck, 92.